Er zijn vele, voornamelijk kortere stukjes, geschreven over molens in de gemeente Emmen. Historisch Emmen heeft deze artikelen verzameld, aangevuld met historisch onderzoek en op chronologische volgorde gezet. Het artikel beoogt niet volledig te zijn. In een enkel geval is een aanname gedaan op basis van de voorhanden zijnde informatie.

Aanvullingen en correcties zijn welkom.

1313

Bron: Verzameling J.J. Brands.
Zie ook Cartago ogd0244.

• korenmolen 1: de "banmolen"

Citaat van de in het Latijn geschreven akte van 7 augustus 1313: "twee gebroeders met de namen Henricus en Albertus, zonen van Geradus, hoorigen der Kerk van Utrecht, verklaren den hof te Emmen in erfpacht te hebben en daarvoor per jaar 80 mud koren, hout, eikels en palingen moesten afdragen aan de bisschop van Utrecht"

De gebroeders moesten dus graan afstaan aan de heersende bisschop van Utrecht aan wie "den hof" toehoorde. Dat graan zal ongetwijfeld zijn opgeslagen in een spieker en in "een molen" tot meel vermalen. In de eeuwen waren molens vaak eigendom van de plaatselijke heer of een andere hogere autoriteit, zoals een abdij of bisschop. Deze bisschoppen bezaten het banrecht dat inhield dat de lokale bevolking verplicht was het graan in de bisschoppelijke molen te laten malen.

In deze oorkonde komt het woord molen dus niet letterlijk voor.

1630

• korenmolen 1: eigenaar schulte Evert Warners Emmen

Ruim 300 jaar later, in 1630, werd te Emmen vermeld: "schulte Evert Warners huis, gepriseerd op het maximum van ƒ4.500,- met een half waardeel". Evert Warners bezat samen met Roelf Boelkens de molen tot Emmen, gepriseerd op ƒ2.700,-. Daarnaast bezat hij het Herenhof, gepriseerd op ƒ4.500,-. Met Evert Warners werd de schulte Evert Warners Emmen (1594-1654), voordien Mullinga geheten, bedoeld.

Er zijn geen aanwijzingen dat er omstreeks 1630 meerdere molens in Emmen stonden, waardoor wordt aangenomen dat met deze molen de banmolen werd bedoeld.

In 1630 werd ook nog vermeld: "de meule tot Emmen toekomende de scholte en Roeloff Borch". Roelof Lucas Pranning (~1690-1748), stond in die tijd als molenaar te boek. Hij pachtte deze molen vermoedelijk van de familie Emmen.

1645-1654

• korenmolen 1: eigenaar schulte Evert Warners Emmen (1594-1654)

Volgens het boek "molens in Drenthe" stond er in Emmen in 1645 slechts 1 molen. De bron ervan is niet bekend maar lijkt correct omdat in het molenblad Stellingnieuws staat: "de molen van schulte Evert Warners werd in 1654 getaxeerd op ƒ1.500,-."

1661

1728

1742

• korenmolen 1: eigenaar schulte Christiaan Wolter Emmen (1713-1772)
• vollersmolen 2: eigenaar Jan Hilbrands sr (1707-1787)

In 1742 werd Jan Hilbrands (1707-1787) als eigenaar van een molen genoemd (kaartje Emmen #31). Hij werd aangeslagen voor "4 paarden wegens ¾ waardeel en een vollersmolen". Op #31 werd geen molen vermeld. Omdat in 1756 blijkt dat de banmolen nog aan de familie Emmen toebehoorde komt hier een mogelijke tweede molen (een vollersmolen) in Emmen in beeld. Enige jaren later volgen er publicaties over een vollersmolen nabij de Molenkamp.

In 1742 werd ook de erfnaam Pranning (kaartje Emmen #53) vermeld waar ene mulder Pranning zou wonen. Een molen werd ook hier niet vermeld. Was Pranning misschien de molenaar op de vollersmolen?

1756

• korenmolen 1: eigenaar schulte Christiaan Wolter Emmen (1713-1772)
• vollersmolen 2: eigenaar Jan Hilbrands sr (1707-1787)

In 1756 huurde Albert Bening een molen van de schulte Christiaan Wolter Emmen.

1772

• korenmolen 1: eigenaresse weduwe Alegonda Johanna Carsten
• vollersmolen 2: eigenaar Jan Hilbrands sr (1707-1787)

Na het overlijden van schulte Christiaan Wolter Emmen in 1772 stond de molen gedurende twee jaar op naam van zijn weduwe, Alegonda Johanna Carsten.

1774

• korenmolen 1: eigenaresse weduwe Alegonda Johanna Carsten
• vollersmolen 2: eigenaar Jan Hilbrands sr (1707-1787)
• molen x: weduwe Alberings molen

In 1774 werd in het haardstedenregister vermeld: "wed.Alberings molen, aangeslagen voor drie". Deze weduwe woonde tegenover de Nederlands Hervormde Kerk (kaartje Emmen #53) waar ook mulder Pranning woonde. De weduwe Albering kwam in 1773 met attestatie uit Hoogeveen naar Emmen. Zij had veel bezit in Hoogeveen. Zij huwde op 29 november 1754 in Emmen met Hindrikus Albering (Hindrik Albrinck 1703-1757). Welke molen werd bedoeld is onduidelijk.

1775

Bron: Akte mei 1775.

• korenmolen 1: eigenaar Johann Henrich Beins (1748-1816)
• vollersmolen 2: eigenaar Jan Hilbrands sr (1707-1787)
• molen x: weduwe Alberings molen

In 1775 volgde de momberbenoeming van de weduwe Albering over de kinderen van Everhardina Sophia Carsten (1719-1775). Bij de momberbenoeming bleek dat o.a. de woning waar Hindrik Bos in woonde (kaartje Emmen #46), en de molen met huis en hof, tot het nog ongescheiden bezit behoorde. Na 1775 is er geen vermelding meer gevonden met betrekking tot de molen van de weduwe Albering.

In mei 1775 kocht (molenaar) Johann Henrich Beins (1748-1816) voor 10.900,- Carolusguldens een korenwindmolen van schulte Christiaan Wolter Emmen. "May 1775 heeft Hendrik Beenes van Borne laaten aantekenen dat van Erfgenamen wijlen den Hr.Scholts Emmen hadde aan gekogt de koornmolen te Emmen voor tijn duysent negen hondert car. gl."

Bij de koop werd het "een korenwindmolen in de marke van Noordbarge gelegen" genoemd. Deze molen stond dus nabij de markescheiding van Emmen en Noordbarge. Deze markescheiding lag ter hoogte "het oude kerkhof" op de hoek van de Wilhelminastraat en de Kerkhoflaan.

1783

Bron: 

• korenmolen 1: eigenaar Friedrich Wilhelm Beins (1762-1830)
• vollersmolen 2: eigenaar Jan Hilbrands sr (1707-1787)

In november 1783 deed Johann Henrich Beins de korenwindmolen, voor hetzelfde bedrag als hij zelf had betaald, over aan zijn neef Friedrich Wilhelm Beins (1762-1830).

"Frederik Beens van Noorthoorn dat de koornwindmolen te Emmen staande hadde aangehoudde van sijn Oom J.H. Beens voor de selve prijs en geldt als laags gemelte den selven hadde aangekogt namelijk tijn duisend en negen hondert car. guld."

"Door mij eenen restant te somme van 72: - 10 ontfangen den 29 Dec: 1785. Het overige is door De Hr Ontvanger Selfs ontfangen. Aan mij gerestitueerd f 72 –10c d. 31 Dec 1785. H.J.Entinge"

1784-1798

1. Friedrich Wilhelm Beins op #56 (zie kaartje Emmen). Bij zijn bezittingen werd de korenwindmolen in de "Bergermarkte" als eerste genoemd.
2. Jan Hilbrands jr (1742-1829) op #31 (zie kaartje Emmen). Deze Jan jr was een zoon van Jan Hilbrands sr (1707-1787 die in 1742 werd aangeslagen. Zowel in 1784 als 1794 stond vermeld: "Jan Hilbrands (1742-1829) halve boer en molenaar".

In 1798 verliet mulder Pranning het erf #53 (zie kaartje Emmen).

1804-1821

• korenmolen 1: eigenaar Friedrich Wilhelm Beins (1762-1830)

Zowel in 1804 als 1807 werd de molen van Jan Hilbrands niet meer bij zijn bezittingen genoemd. Was deze verdwenen door afbraak dan wel brand? Had hij de molen verkocht? Had Pranning in 1798 zijn biezen gepakt omdat hij "werkeloos" was geworden?

"Stellingnieuws" nummer 14 van 1987: "Aan het begin van de 19e eeuw, in 1806 en 1811, treffen we in Emmen nog maar steeds 1 molen aan die op naam staat van F.W.Beins, woonachtig te Veldhausen, in het graafschap Bentheim."

In 1807 werd slechts bij de bezittingen van F.W.Beins de korenwindmolen in de "Bergermarkte" genoemd. Andere molens werden niet genoemd.

1830-1831

• korenmolen 1 (met aanvraag voor olie): eigenaar Jan Friderich Beins 1796-1872)
• olie/korenmolen 3: "tusschen den Korenmolen en het nieuwe Kerkhof" eigenaar Hendrik Kuiper

In 1830 overleed Friedrich Wilhelm Beins en ging het erfgoed over aan zijn zoon Jan Friderich Beins (1796-1872).

In dit jaar schreef de burgemeester van Emmen, Jan Jacob Willinge, aan Gedeputeerde Staten "dat er geheel geene huizen in de nabijheid dier molen gelegen zijn, daar derhalve eenen aanmerkelijke distancie van het dorp is verwijderd en geheel alleen op het veld staat".

Met Jan Friderich Beins als moleneigenaar leek er gelijk een klein molenoorlogje te ontstaan. Gedeputeerde Staten gaven nl in 1830 vergunning aan Hendrik Kuiper om een oliemolen te bouwen in de marke van Noordbarge "tusschen den Korenmolen en het nieuwe Kerkhof".

In 1831 wou oliemolenaar Kuiper echter ook koren malen. Jan Jacob Willinge adviseerde afwijzend: "....dat er geen behoefte bestaat tot het daarstellen van een tweede koornmolen, dewijl op de aanwezige ieder dadelijk kan worden bediend.....".

Gedeputeerde Staten gaven Kuiper echter de gevraagde vergunning. Prompt vroeg Jan Friderich Beins, als praktiserend korenmolenaar, op zijn beurt vergunning om in zijn molen tevens "een olieslag te mogen leggen". In 1831 werd deze vergunning aan hem verleend. Overigens was er in 1863 nog geen gebruik gemaakt van deze vergunning.

1832

Gebruik uw muis...

• korenmolen 1 (met aanvraag voor olie): eigenaar Jan Friderich Beins (1796-1872)
• olie/korenmolen 3: "tusschen den Korenmolen en het nieuwe Kerkhof" eigenaar Hendrik Kuiper

Op de kadastrale kaart uit 1832 staat op sectie D1916 een "Koornmolen" aangegeven. Volgens de OAT was Jan Friderich Beins eigenaar. Dit kadaster lag ongeveer 90 meter van de plaats waar in 1856 de molen aan de Molenstraat zou verrijzen. Op deze kadastrale kaart is in de omgeving van D1916 geen enkele bebouwing te zien hetgeen overeenkomt met de beschrijving van Jan Jacob Willinge in 1830.

1847

Janssen beschreef op die plaats ook een molen: "Het terrein van de Saalhof behoort tot de marke van Noord en Zuidbarge en vormt een vierkant, met rondom eenen dubbelen wal en twee drooge grachten. De omvang zal p.m. 426 ellen bedragen, van binnen afgetreden. De zuidelijke en westelijke hoeken zijn een weinig, de noordelijke is zeer geschonden; misschien omdat daar de ingang is van de zijde van Emmen, en in de nabijheid daarvan, op het hoogste punt de Emmensche molen geplaatst is.(...)

Buiskool schreef in "Zuidoost Drenthe op weg naar een nieuwe toekomst deel III" dat er volgens zijn bronnen in 1847 in Emmen drie molens stonden: "een volmolen, staande op de naar deze molen genoemde Molenkamp", een oliemolen van de heer Beins (ten oosten van de latere korenmolen aan de Molenstraat) waarvan het onderstuk van 1856 nog bestaat, en een korenmolen van de gebroeders Albert en Hendrik Kuiper (aan de Julianastraat, op perceel waarop vroeger het Emmer Vleeswarenbedrijf was gevestigd)." Als bron wordt door hem genoemd: "verzekeringen van oude inwoners zoals Van Loo, Hovenkamp, Kooiker, Oosting te Zuidbarge en Reinders te Westenesch". Dit Emmer Vleeswarenbedrijf was de runder-, varkens-, paarden-, en lamslagerij van Alex Meiboom, die zijn bedrijf op de hoek van de Julianastraat en de Kerkhoflaan uitoefende.

De omschrijving waar de molens stonden is interessant:

• Saalhof korenmolen 1 (met aanvraag voor olie): op sectie D1916, eigenaar Jan Friderich Beins ten oosten van de latere korenmolen aan de Molenstraat.
• molen 2: al jaren niet meer genoemd, niet te traceren, toch mogelijk de vollersmolen?
• olie/korenmolen 3: "tusschen den Korenmolen en het nieuwe Kerkhof" eigenaren Albert en Hendrik Kuiper, aan de Julianastraat.

1856

In 1856 bouwde Jan Friderich Beins aan de straat die later Molenstraat zou worden genoemd en omschreven als 0.7km z.z.o. van de kerk aan de Dorpsstraat oostzijde, een nieuwe uit steen opgebouwde achtkante molen met stelling. Er zou een aanwijzing zijn dat de molen in dit jaar gebouwd is door de markegenoten van Zuid en Noordbarge "ten doel hebbende het malen van de verbouwde granen tot meel", en dat deze in 1857 aan Jan Frederik Beins in eigendom is overgedragen. Nadien werden Beins zijn zonen mede eigenaren. Het jaartal 1856 prijkt (nog steeds) boven de toegangsdeur.

Tussen 1857 en 1900 zijn er opstallen rond de molen gebouwd, waaronder drie woningen. In 1897 kwam er een erfscheiding tussen de molen en andere percelen, waardoor Het Grint (Wilhelminastraat) ontstond. Er werd een strook land terug gekocht om de weg tot de molen te behouden. Zo is de Molenstraat tussen Wilhelminastraat en Julianastraat ontstaan.

De grote vraag is wat er in of na 1856 gebeurde met de "Saalhof molen" van Beins. Had Beins twee molens? Was de "Saalhof molen" verwoest door natuurgeweld? Het lijkt uitgesloten. Een brand of blikseminslag zou zeker in de Drents en Asser Courant zijn vermeld, hetgeen niet het geval is. Was de molen misschien afgebroken of naar elders verplaatst? Er zijn geen aanwijzingen gevonden dat de Saalhof molen hier na 1856 nog stond. In het boek "Beens/Beins, sporen van een familie" dat in september 2004 is uitgekomen wordt vermeld dat de molen is verkocht. Aan wie is niet aangegeven.

• olie/korenmolen 3: "tusschen den Korenmolen en het nieuwe Kerkhof" eigenaren Albert en Hendrik Kuiper, aan de Julianastraat. Op het perceel begon later Alex Meiboom een runder-, varkens-, paarden-, en lamslagerij, op de hoek Julianastraat - Kerkhoflaan.
• korenmolen 4: van J.F.Beins aan de latere Molenstraat.

1857

Bericht van GS op 27 augustus 1856
aan J.F. Beins.

Bericht van GS op 27 augustus 1856
aan R. Oosting.

Zowel J.F.Beins als R.Oosting uit Sleen hadden in 1856 een aanvraag lopen voor de bouw van een nieuwe molen. Beins had een aanvraag gedaan voor kadastraal perceel D1010 te Zuidbarge, Oosting voor de naastgelegen perceel D1011. Op woensdag 27 augustus kregen zowel Beins als Oosting bericht van Gedeputeerde Staten.

Oosting kreeg een positief bericht van GS, hij mocht bouwen op voorwaarde dat de molen in het midden der (akker) percelen D1011 en D1012 geplaatst zou worden op nadere aanwijzing van het gemeentebestuur van Emmen en minimaal 30 el van de openbare weg gebouwd zou worden.

Beins kreeg een negatief bericht van GS. Hij kreeg geen toestemming omdat "in de vergadering" was besloten Oosting toestemming te verlenen en dat "het genot van den wind aan de molen waarvoor toestemming was verleend" hierbij in het geding kon komen.

In 1857 werd in opdracht van R.Oosting een korenmolen, die later de naam "Zeldenrust" kreeg, aan het Oranjekanaal in Zuidbarge gebouwd op de secties D1011 en D1012.

Uit het archief van notaris S.J.Oosting blijkt dat Roelof Oosting te Zuidbarge op 23 december 1857 een bedrag van f 5.000,- gulden leende van J.F.Beins. "Tot zekerheid en waarborg voor de betaling gelden de twee percelen D1011 en D1012 benevens de op dezen grond getimmerde en bijthans voltooide molen"

Er zijn verschillende lezingen over de bouw van de molen in Zuidbarge, die tot dusverre enkel en alleen op "overleveringen" van voorgaande generaties berusten.

De Zeldenrust zou zijn opgebouwd "uit onderdelen van de molen aan de Molenkamp" (bron?). Het bestaan van deze molen is nog twijfelachtig. Daarbij werd deze molen al sinds 1804 niet meer genoemd.

• de molendatabase op internet geeft slechts vaag en zonder bron aan dat de molen afkomstig was uit Emmen.
• familieleden van Oosting zouden ooit hebben verteld dat het bouwmateriaal afkomstig was van een afgebroken molen uit Westerbork. Voor 1857 heeft er in de omgeving van Westerbork echter geen afbraak van een molen plaatsgevonden.
• de molen zou opgebouwd zijn uit onderdelen van de in 1854 (drie jaar eerder) door onbekende oorzaak verdwenen oliemolen in De Maten.

De volgende theorie is mogelijk: Gelet op de feiten:

1. dat na 1856 Saalhof molen niet meer werd genoemd,
2. dat vrijwel gelijktijdig de molen aan de Molenstraat werd gebouwd,
3. dat vrijwel gelijktijdig de bouw van de Zeldenrust plaatsvond,
4. dat voor de bouw van de Zeldenrust eerder gebruikte (en gemerkte) delen zijn toegepast,
5. dat Beins aan Oosting geld leende,

zou het zo kunnen zijn dat (delen van) de voormalige Saalhof molen voor de bouw van één dezer molens heeft gediend. De Saalhof molen was al een zeer oude molen, die mogelijk aan onderhoud of restauratie toe kon zijn. Waarom zou Beins de oude Saalhof molen afbreken en met dezelfde oude onderdelen, op nauwelijks 90 meter afstand, een molen aan de Molenstraat bouwen? Het lijkt verkwisting van geld. Blijft slechts over dat (delen van) de Saalhof molen gediend zou kunnen hebben voor de bouw van de Zeldenrust. Beins zou (onderdelen van) de Saalhof molen verkocht kunnen hebben aan R.Oosting om met de opbrengst daarvan zijn nieuwe molen te bouwen. Waarom zou de uit Sleen afkomstige Oosting nu juist in Emmen een molen hebben laten bouwen met onderdelen van elders zoals het gememoreerde Westerbork? Had hij voor Emmen gekozen omdat hier onderdelen aanwezig waren? Waarom zou hij molenonderdelen van ver halen als ze dichtbij te verkrijgen waren?

Nog eens drie feiten:

1. de Zeldenrust is van oude balken gebouwd.
   
   Foto: J. Withaar.
2. het houten tandrad onder de kap van de Zeldenrust is van het type dat alleen bij (zeer) oude molens voorkwam. De Saalhof molen was zeer oud.
3. Monumentenzorg eiste bij de restauratie dat er niets aan dit oude tandrad gewijzigd mocht worden.

Omdat harde bewijzen ontbreken is één van de mogelijkheden om de balken te laten onderzoeken op ouderdom. In 2014 is het dendrochronologisch onderzoek (jaarringen onderzoek) in Zuidbarge afgerond. Helaas is het uiterst oude tandrad van de molen niet onderzocht met als reden "de structuur niet aan te tasten".

Bron: "Ouderdom van de Zuidbarger Boerderijen".

1897-1900

In 1867 verkocht Kuiper zijn achtkante bovenkruier met stelling, op de hoek Julianastraat en Kerkhoflaan. De molen werd verplaatst naar de Zanddijk tussen Roswinkel en De Maten, 0.6 km z.o. van de kerk en 0.2 km ten oosten van de Hoofdweg. Emmen had nog slechts 1 molen over.

In 1872 kwam J.F.Beins te overlijden, zijn vrouw (tevens nicht) Wilhelmina Dorothea Beins in 1878 te Goor. In 1879 werden als erfgenamen vermeld: zoon Johannes Hindrikus (1830-1912, molenaar te Emmen en Roswinkel), Hanna Henriette(a) (1823-1880), Hendrika Wilhelmina (1835-1882). Drie andere kinderen waren toen al overleden.

• korenmolen 4: van de erven J.F.Beins aan de latere Molenstraat.

In 1886 werd, de in Westenesch Jan Huising (1846-1915) eigenaar van de molen. Bij de geboorte van zijn kinderen gaf hij nog op landbouwer te zijn. Zijn zoon Geert Huising (1883-1951) werd molenaar te Weerdinge.

• korenmolen 4: van Jan Huising aan de latere Molenstraat.

1913-2000

Foto: N. Sonneveld.

Foto: H. Reinders.

Foto: A. Pool.

In juni 1913 werd de molen aan de Molenstraat afgebroken tot stellinghoogte. "Langs de als takel gebruikte oude roede, wordt hier de ijzeren bovenas voorzichtig naar beneden gelaten. Voorzichtig omdat de molen in Mortel (Gemert) Nrd Brabant weer moet worden opgebouwd."

Behalve "deze stomp" staat sinds 1913 geen molen meer in de plaats Emmen. De overbleven romp was van 1945 tot 1966 in gebruik als droogplaats voor de brandslangen van de brandweer, daarna ook als opslagplaats voor garagebedrijf Thedinga. Andere plannen met de molen waren een jeugdsoos, maar ook complete reconstructie van het buurtje.

In 2001 is de onderbouw van de molen aan Molenstraat omgebouwd tot een moderne kapsalon.

Bronnen:
website: www.molendatabase.org
Boek: "Beens/Beins, sporen van een familie" door H.Beens, uitgave september 2004.
S.G.Hovenkamp, A.Dekker, E.Sinkgraven, H. en J. (Jogie) Beens, J.Omvlee, J.Tichelaar, H.Reesink.
Drents Archief: Extract uit het Register der Resolutiën van de Gedeputeerde Staten der Provincie Drenthe 27 aug.1856.
Drents Archief: Obligatie in het archief van notaris S.J.Oosting van 23-12-1857. (toegang 0114.33, inv.nr. 2 nr.71)
Boek: "Molens in Drenthe".
Blad: "Stellingnieuws" nummer 14 van 1987.
Drents Archief: Haardstedenregisters, diverse jaren.
Resolutie van drost en gedeputeerden uit 1691.
Nieuwe Drentse Volksalmanak 1973, titel "Krijgsvoorbereidingen op het huis te Coevorden" door Corn.F.Janssen.