Dit boek is te koop bij
Readshop Boelens in Emmermeer.
Middenhaag 365 Emmen.
Telefoon: 0591-613152.
Ook te bestellen bij elke boekwinkel en internetshop.
Uitgave: Koninklijke Van Gorcum Assen.
ISBN: 9789023259664.
Eerste druk, 2023.

Johan Withaar (1955) schreef een aantal boeken en publicaties in diverse bladen en werkte mee aan de Canon van Emmen. Hij is de initiatiefnemer van de website Historisch Emmen (www.historisch-emmen.nl). Verder heeft hij meegewerkt aan de restauratie van het eerste onderduikershol in het Valtherbos. Het is hem na 75 jaar gelukt om het, tot dan geheim gebleven, tweede onderduikershol te lokaliseren. Twee verzetsstrijders kregen dankzij hem alsnog een Yad Vashem onderscheiding.

Withaar geeft over dit onderwerp regelmatig goed bezochte lezingen.

Direct na de Tweede Wereldoorlog zette de joodse onderduiker Alfred ‘Ab’ van Dien zijn herinneringen over zijn onderduikperiode op papier. Deze herinneringen raakte hij jarenlang kwijt. Een medeonderduiker, die inmiddels in Israël woonde, bleek ze in bezit te hebben en stuurde ze aan hem terug. In 1982, bijna veertig jaar na de bevrijding, werden de herinneringen in een eenvoudig uitgevoerd boekje uitgegeven onder de titel "De Opgejaagden, herinneringen van een joodse onderduiker in het Valtherbos".

Met zorgvuldig gekozen en indringende bewoordingen gaf Van Dien in een kijkje in het gevoelsleven van een onderduiker, niet schuwend om ook de gevaren waaraan ze vrijwel continu blootstonden te beschrijven. De titel geeft exact de lading van het boek aan. Zestien joodse onderduikers bleken, ondanks hun goed verscholen onderduikplaatsen, hun leven niet zeker en werden (door verraad) meermalen opgejaagd. Tijdens hun ondergrondse leven in kleine zolderkamertjes, een kippenhok en twee in taaie bosgrond uitgegraven bosholen, werden ze ondersteund door een aantal zeer sterke Drenten. Het verhaal leest als een waargebeurd, spannend jongensboek, maar wel één met een gitzwarte achtergrond.

Wie begint met lezen, kan niet stoppen.

De lezer wil weten hoe het verder gaat en hoe het afloopt.

Schrijver Johan Withaar heeft naar aanleiding van De Opgejaagden ruim tien jaar onderzoek gedaan naar de onbekend gebleven achtergronden, de historische feiten en het leven van de betrokkenen na de oorlog. Dit nieuwe boek, inclusief de herinneringen van Ab van Dien, bevat de resultaten van dit onderzoek in binnen- en buitenlandse (oorlogs)archieven, locatiebezoeken en interviews met de kinderen van direct betrokkenen, die Johan Withaar tot in de USA en Israël heeft weten te traceren.

Daarnaast heeft het onderzoek een drietal niet eerder gepubliceerde op schrift gestelde herinneringen van direct betrokkenen opgeleverd. Deze geven soms een verrassende wending aan hetgeen Van Dien zich herinnerde.

De gevolgen van de oorlog verwoordde Van Dien als volgt: "Van onze idealen is na de bevrijding nauwelijks iets terecht gekomen. Niet omdat dromen per definitie bedrog zijn, maar omdat mensen elkaar bedriegen. We hebben niets geleerd van 40-45. Ook ik niet, omdat er van oorlogen niets te leren valt."

De inhoud van het boek in het kort: Zestien Joden overleefden de Tweede Wereldoorlog door onder te duiken in Valthe. De Zefat-groep zorgde ervoor dat zij voedsel, kleding en brandstof kregen en op tijd gewaarschuwd werden voor alle mogelijke gevaren. Gevaren waren er in overvloed. Het boek neemt de lezer mee langs al deze gevaren. Gevaren die Albertus Zefat en Jan Hendrik hun leven kostte.

RTV Drenthe heeft naar aanleiding van het verschijnen van het boek "De Opgejaagden, Wij leven omdat zij zwegen" een podcast opgenomen. Deze podcast is in zeven afleveringen op RTV Drenthe te beluisteren geweest.

Podcast De Opgejaaden: deel 1 (duur 15.02)

Podcast De Opgejaaden: deel 2 (duur 16.46)

Podcast De Opgejaaden: deel 3 (duur 19.11)

Podcast De Opgejaaden: deel 4 (duur 16.26)

Podcast De Opgejaaden: deel 5 (duur 15.37)

Podcast De Opgejaaden: deel 6 (duur 16.44)

Podcast De Opgejaaden: deel 7 (duur 16.34)

Op het bordje links staat: "Zefats werk".
De personen zijn NIET de onderduikers
(zoals elders wel wordt vermeld)
maar de kinderen van houtvester Blokhuis.
Foto's: ir. J.L.W. Blokhuis, houtvester SBB.

Bertus Zefat en Aaltje Heres.
Foto: B. Zefat.

Jan Hendriks (1905-1944).
Foto: J. Vloedmans-Hendriks.

Foto's van de andere Zefat-groep
staan afgebeeld in het boek:
"De Opgejaagden, Wij leven omdat zij zwegen"
Uitgave 2023.

• Bertus Zefat (1901-1944) en Aaltje Heres (1905-1990)
  • De hoofpersoon, leider van de Zefat-groep.
  • Werd na verraad met de loop op het voorhoofd doodgeschoten door de Duitser Johann Helmut Schäper.
  • De aanleiding en de wijze waarop Zefat werd doodgeschoten, wordt in het boek "De Opgejaagden, Wij leven omdat zij zwegen" (2023) uitgebreid uit de doeken gedaan.
  • Ligt begraven op de begraafplaats aan de Schaapsstreek in Odoorn.
  •  
  • Citaten uit het boek:
    "Zefat, die met Jan uit Emmen een goed draaiende organisatie opbouwde, die kans zag aan ongeveer 20 mensen gedurende 2,5 jaar onderdak te verschaffen en daarmee hun leven wist veilig te stellen."

    "Zijn gemoed kwam in opstand telkens als hij zag dat een weerloos mens getreiterd en gekweld werd. Hij was een idealist, soms misschien een utopist."

    "Zefat is een eerste klas technicus. Motoren op alle gebied. Broedmachines onder de grond en verder alles wat tot sabotage kan dienen maakt hij zelf. Hij verbruikt een enorm stuk stroom en meermalen wordt de meter gecontroleerd, maar het zit zo ingenieus in elkaar, dat zelfs de meest deskundige hier niets van clandestien gebruik kan bespeuren."

    "Wat ben jij een prachtvent. Je hebt een graad van moraal in je lijf, waar menig mens, die denkt boven je te staan, niet aan tippen kan."

    "Zo was Bertus, een doodgewone kerel uit het volk, begrijpend de noden van anderen."

    "Voor hen reed Bertus, een naam, wiens klank herinneringen opwekt aan de grootst denkbare moed en offervaardigheid."

• Jan Hendriks (1905-1944)
  • Werd na verraad opgepakt en naar het concentratiekamp Husum getransporteerd waar hij onder onmenselijke omstandigheden stierf. Hij zweeg over de onderduikers.
  • Wat Jan Hendriks heeft moeten meemaken, wordt in het boek "De Opgejaagden, Wij leven omdat zij zwegen" (2023) uitgebreid uit de doeken gedaan.
  • Jan Hendriks ligt begraven op de Ostfriedhof te Husum, provincie Schleswig-Holstein in Duitsland.
  •  
  • Citaten uit het boek:
    "Het is hier op z’n plaats om vast te stellen dat wij en onze contactmensen gespaard zijn door het feit dat noch Jan, noch Bertus, meer heeft gezegd dan strikt noodzakelijk was."

    "Wij weten niets. Alleen datgene wat hem gelijk stelt met Bertus: hij zweeg. "Wij weten dat omdat we nog leven."

• Jan Niemeijer (1913-1995) en Margien IJdens (1915-1995)
  • Zette met Bertus Zefat de onderduikorganisatie op, maar na enige tijd ontstond er een kloof tussen hen.
  • Margien hield zich voornamelijk bezig met onderduikers bij hen in huis.
  •  
  • Citaten uit het boek:
    "Een kerel van wie je zegt: die is voor de duvel niet bang. Een reuze steun is hij geweest voor alle Zefat duikers. Sinds de intrek in de 2e keet ontstond er een verwijdering tussen Bertus en Jan die tot een onoverbrugbare kloof was uitgegroeid. Hun beider opvattingen bleken zo verschillend te zijn dat hun samengaan onmogelijk werd."

    "Een fascinerend man, die Jan Niemeijer, een combinatie van lef en de grootst mogelijke voorzichtigheid, en die niets liever wil dan mensen die klem zitten naar veiliger oord te draven."

• Hendrik (Henderik) Westerink (1919-2003)
  • Was één van de drie ontdekkers van het 1e hol, maar bleek een goede vaderlander.
  • Was zeer betrokken bij de onderduikers.
  • Citaat uit het boek:
    "Eén van de mannetjesputters der verzorgingsploeg en een vakman op het gebied van stropen. Menig wildboutje hebben we door zijn toedoen in de pan gehad."
  • Uit dank voor zijn inzet werd een deel van het naamloze fietspad van Valthe naar Emmen naar Hendrik genoemd. De openingshandeling van het H.R. Westerinkpad vond plaats op 10 maart 2022 en werd bijgewoond door zijn kinderen en kleinkinderen.
    
• Andries Westerink (1912-1985)
  • Was één van de drie ontdekkers van het 1e hol, maar bleek een goede vaderlander.
    
• Klaas van der Veen (1920-2009)
  • Was één van de drie ontdekkers van het 1e hol, maar bleek een goede vaderlander.
  • Door omstandigheden kon hij zich niet actief voor de onderduikers inzetten.
    
• Aaltjo (Jo) Oldenburger (1920-2007)
  • Hield zich zeer nadrukkelijk bezig met het plaatsen van onderduikers op veilige adressen.
  • Was na de dood van Zefat en Hendriks een belangrijke steun voor de weduwe Zefat en haar drie kinderen.
  • Citaat uit het boek:
    "Onze onvolprezen Jo was meer en meer een belangrijke schakel in ons verband geworden. Een type dat volkomen in de lijn van Bertus ligt. Rustig en zeker in zijn handelingen, niet bang en zwijgzaam als’t spreekwoordelijke graf."
    
• Edu ter Veer (1914-2008)
  • Verzorgde en hielp de onderduikers (samen met zijn broer) vanuit het ouderlijk huis aan de Molenkamp 9, waar ook andere joden onderdak vonden.
  • Zijn herinneringen zijn bewaard gebleven en welwillend door familieleden ter beschikking gesteld voor het boek: "De Opgejaagden, Wij leven omdat zij zwegen" (2023).
    
• Con ter Veer (1918-1998)
  • Verzorgde en hielp de onderduikers (samen met zijn broer) vanuit het ouderlijk huis aan de Molenkamp 9, waar ook andere joden onderdak vonden.
    
• Gien (Annechiena) Warringa (1921-2006) en familie.
  • Was met haar ouders zeer betrokken bij het wel en wee van de onderduikers in het Valtherbos.
  • Hielden ook in huis Joden verborgen.
  • Ondanks onderzoek is er niet veel bekend geworden over de exacte rol van het gezin.
  • Gien huwde na de oorlog met onderduiker Van Dien.
  • Citaat uit het boek:
    "Bertus heeft blijkbaar gezien hoe ik Gien heb nageoogd, want hij zegt: Jij zou haar zeker graag gesproken hebben, waarop Van Dien antwoordde Nou daar had ik een lief ding voor over gehad."
    
• Egbert Bos (1906-1967)
  • Werkte vanuit Emmer-Compascuum als een soort doorgangsplek voor onderduikers.
  • Hij hield onderduikers verborgen in een turfstobbe.

Foto's van de onderduikers
staan afgebeeld in het boek:
"De Opgejaagden, Wij leven omdat zij zwegen"
Uitgave 2023.

Dit boek is te koop bij
Readshop Boelens in Emmermeer.
Middenhaag 365 Emmen.
Telefoon: 0591-613152.
Ook te bestellen bij elke boekwinkel en internetshop.
Uitgave: Koninklijke Van Gorcum Assen.
ISBN: 9789023259664.
Eerste druk, 2023.

• Alfred (Ab) van Dien (1919-2005)
  • Beschreef uitgebreid zijn herinneringen onder de titel "De Opgejaagden, herinneringen van een joodse onderduiker in het Valtherbos." Dit boekje (1982) was de basis voor ruim tien jaar onderzoek in archieven in binnen- en buitenland en interviews met alle directe nabestaanden. De herinneringen en het onderzoek zijn, met medewerking van Ab zijn kinderen, uitgebreid opgenomen in het boek: "De Opgejaagden, Wij leven omdat zij zwegen" (2023).
    
• Sitta Meiboom-Speier (1907-1995)
  • Wordt in de eerste druk (1982) van "De Opgejaagden" niet bij naam genoemd, maar als "moeder en kind".
  • Citaat uit de eerste druk:
  • "Op deze avond doken zes mensen, waaronder een vrouw en kind".
    
• Bep Carla Meiboom (1935-2014)
  • Wordt in de eerste druk (1982) van "De Opgejaagden" niet bij naam genoemd, maar als "moeder en kind", "Bob" en "Bobbeltje".
  • Zij was een meisje van zeven jaar die te midden van allemaal volwassenen zat ondergedoken.
  • Haar herinneringen zijn verzameld door haar zoon die ze welwillend ter beschikking heeft gesteld voor het boek: "De Opgejaagden, Wij leven omdat zij zwegen" (2023).
    
• Samuël From (1883-1963), de vader.
  • Hij was in oktober 1942, de maand waarin hij onder dook, 59 jaar oud.
  • Wordt in de eerste druk (1982) van "De Opgejaagden" niet bij naam genoemd, maar als "onze oudste man, een zestiger".
    
• Sara From - Kropveld (1882-1949), de moeder.
  • Zij was in oktober 1942, de maand waarin zij onder dook, 60 jaar oud.
    
• Roza From (1912-1994), dochter van Samuël en Sara.
  
• Abraham (Adolf) From (1913-1982), een zoon van Samuël en Sara.
  • Bekend als (lompen)handelaar.
  • Trouwde na de oorlog met mede-onderduikster Sita Meiboom-Speier.
    
• Bernard (Ben) From (1915-2009), een zoon van Samuël en Sara.
  • Emigreerde na de oorlog naar Los Angeles.
    
• Grietje Kropveld (Tante Griet) (1878-1958)
  • Zij was een zuster van Sara From-Kropveld.
  • Citaat uit het boek:
  • "Maar dat ook oudere mensen, zoals hier, boven de zestig, etc etc."

• Leo Kropveld (1921-1998)
  • Zijn herinneringen zijn bewaard gebleven en welwillend door familieleden ter beschikkingt gesteld voor het boek: "De Opgejaagden, Wij leven omdat zij zwegen" (2023).
    
• Jacob (Job) Kropveld (1920-1978)
  • Jacob Kropveld (*1920) was een zoon van Isaäk Kropveld (1892-1945) en Barbara Spier (*1896). Isaäk Kropveld had met Van Dien in de stobbe ondergedoken gezeten.
  • Jacob Kropveld woonde aan de Westerstraat 16.
    
• Louis (Loek) Bachrach (1924-2022)
  • Citaat uit het boek:
  • "Hij was de jongste en onbekend in Emmen."
  • In september 1953 emigreerde het echtpaar Bachrach naar Sde Nehemia in Israël.
    
• Maurits Jakobs 1898-1982) en Ro(sa) van Dam (1902-1994)
  • Worden in de eerste druk (1982) van "De Opgejaagden" niet bij naam genoemd, maar als "twee pyjamaridders".
    
• Mozes Gudema (1876-1949) en Dina de Levie (1878-1953)
  • Worden in de eerste druk (1982) van "De Opgejaagden" niet bij naam genoemd, maar als "een ouder echtpaar".

Foto's van de overige betrokkenen
staan afgebeeld in het boek:
"De Opgejaagden, Wij leven omdat zij zwegen"
Uitgave 2023.

Dit boek is te koop bij
Readshop Boelens in Emmermeer.
Middenhaag 365 Emmen.
Telefoon: 0591-613152.
Ook te bestellen bij elke boekwinkel en internetshop.
Uitgave: Koninklijke Van Gorcum Assen.
ISBN: 9789023259664.
Eerste druk, 2023.

• Albert (Appie) Hendriks
  • Over zijn (vermeende) verraad en hoe het zover heeft kunnen komen, gaat het boek "De Opgejaagden, Zij leven omdat wij zwegen" (2023) uitgebreid in.
  • Het had tragische gevolgen voor Bertus Zefat en Jan Hendriks.
    
• Pieter Drenth (Ol Pieter)
  • Pieter Drenth (*1867 te Kloosterveen (Assen).
  • Ol Pieter woonde met zijn vrouw in een klein huisje op ± tachtig meter van het hol.
  • Na zijn ontdekking kon hij zich niet inhouden en vertelde zijn ontdekking direct door.
  • Dit had vervelende gevolgen voor de onderduikers.
    
• Thijs Kuipers (de bakker).
  • Citaat uit het boek:
  • "Hij weet niet in welk vak we zijn, maar wel van ons bestaan. Een kerel die niets vraagt, maar zijn plicht doet. Hij is terstond nadat hij het verhaal van één van de drie van het groepje Ol Pieter hoorde naar Bertus gegaan."
    
• Jacob Bralts (1914-1970) agent van politie in Valthe
  • Speelde een belangrijke rol in de redding van de onderduikers.
  • Citaat uit het boek:
  • "Zonder Brals hadden we dit niet kunnen schrijven. Hij was het, die via Berend, het plaatselijke hoofd van de illegaliteit, Bertus waarschuwde en met elke wending in de zaak op de hoogte bracht, vanaf het moment dat Ol Pieter de ontdekking bij zijn collega aangaf. Hij was het tevens, die op het kritieke moment aanwezig was."
    
• Wijnandus Weerman (1897-1979) agent van politie in Valthe
  • Speelde een belangrijke rol in de redding van de onderduikers.
  • Citaat uit het boek:
  • "Weerman en z’n collega, van Bertus zijn werk op de hoogte, kregen opdracht het gezin Zefat te zeggen, dat Bertus bij een poging tot ontvluchten was neergeschoten……."

Gedenksteen bij onderduikershol in Valtherbos.
Foto © J. Withaar.

Op 11 april 1984 werd nabij het eerste onderduikershol een gedenksteen geplaatst door Welzijnswerk Valthe, de buurtvereniging Klijndijk, voormalige onderduikers en mensen uit het verzet.

De tekst op de gedenksteen luidt:

ONDERDUIKERSHOL

Van december 1942
tot de zonovergoten bevrijding
op 11 april 1945
vonden opgejaagden hier in het
Valtherbos bescherming door
hulp van enkelen der sterksten
uit dit Drentse land

Bij de gedenksteen organiseert het Vier mei Comité Valthe-Klijndijk elk jaar onder grrote belangstelling een bijeenkomst voor de dodenherdenking. Als na twee minuten stilte trompetgeschal (The Last Post) vanuit het stille bos klinkt, is menigeen onder de indruk.

Overblijfselen van het oorspronkelijke onderduikershol.
Foto: T. Wolffenbuttel.

Het gerestaureerde onderduikershol in 2004.
Foto © J. Withaar.

Burgemeester T. Slagman opent het onderduikershol.
Foto © J. Withaar.

Het onderduikershol was door de jaren heen niet meer dan een geerodeerde kuil die bij tijd en wijle volliep met water. Na jaren van plannen maken werd op 20 april 2004 "het" nieuw gebouwde hol officieel geopend door burgemeester T. Slagman van de gemeente Borger-Odoorn.

Men had niet verzuimd om ook het zogenaamde "vrouwenhol" te herbouwen.

De openingshandeling bestond uit het doorknippen van een lint. De schaar hiervoor werd door de jonge plaatsgenoot Simone Grooten (op de achtergrond) aangeboden.

Noot: een aantal websites waaronder www.4en5mei.nl/oorlogsmonumenten vermelden ten onrechte dat de opening van het nieuwe onderduikershol geschiedde door twee voormalige onderduikers. De openingshandeling werd echter verricht door burgemeester T. Slagman (zie foto links).

Vrijwilligers bezig met de herbouw in 2021.
Foto © J. Withaar.

Ruim tien jaar later bleek dat de natuur haar werk goed had gedaan. Verschillende houten delen waren door de vochtige omstandigheden verrot en lieten los. Het hol werd een gevaar voor bezoekers.

Opnieuw werden plannen gemaakt. Na het rondkomen van de financiering werd alles afgebroken en verscheen er een volledig nieuw hol. Deze werd door vrijwilligers uit Valthe en Klijndijk zodanig opgebouwd dat het de komende decennia zou overleven.

Ten tijde van de opening heerste er Corona in Nederland. Het nieuwe hol kon pas op 10 maart 2022 geopend worden. De openingshandeling werd verricht door twee vertegenwoordigers van Plaatselijk Belang Valthe, Henk Helder (met schaar) en Robert-Jan Roos.

Aaltjo Oldenburger bij zijn A-boom.
Foto © J. Withaar.

Onderzoeker en auteur J. Withaar bij de overblijfselen van het tweede onderduikershol.
Foto: © J. Anninga.

Dit boek is te koop bij
Readshop Boelens in Emmermeer.
Middenhaag 365 Emmen.
Telefoon: 0591-613152.
Ook te bestellen bij elke boekwinkel en internetshop.
Uitgave: Koninklijke Van Gorcum Assen.
ISBN: 9789023259664.
Eerste druk, 2023.

Uit het verhaal en de reconstructie van De Opgejaagden blijkt dat, na verraad, de onderduikers een tweede hol in gebruik moesten nemen. Dit tweede onderduikershol is veel langer in gebruik geweest dan het eerste onderduikershol bij de gedenksteen.

Na meer dan zeventig jaar na de oorlog was de ligging van het tweede hol uit het geheugen van de mensen verdwenen. Staatsbosbeheer had een goede reden om de locatie stil te houden. Ze wilden er geen ongeoorloofd gedrag.

Slechts één persoon kon het nog precies vertellen; Aaltjo (Jo) Oldenburger van de Zefat-verzetsgroep. Op de leeftijd van 90 jaar vertelde hij aan J. Withaar dat het tweede hol nabij zijn A-boom lag. In een boom, waar de helpers altijd het bosperceel ingingen, had hij direct na de oorlog een A gegrafeerd. De A van Aaltjo. Die A-boom stond ongeveer 400 meter vanaf het eerste hol.

De A-boom maakt inmiddels deel uit van het onderduikcomplex. Bij de A-boom heeft de gemeente Borger-Odoorn een herinneringsbord geplaatst.

Na enig overleg met Staatsbosbeheer mocht de locatie van het tweede hol openbaar worden gemaakt en gepubliceerd in het boek.